باربی، سارا؛ سرنوشت دو جهان ۳۸–مهر از موزه عروسك گزارش می دهد
پیوند باورهای فرهنگی كهن با عروسك های دست ساز از بوك تا دهتولوك
به گزارش دست و هنر لیلی، دهتولوك، بوك، بئون لكی، دوتوك عروسك هایی كه تنها برای سرگرمی نیستند، بلكه باورهای كهن، اعتقادات، سنت و فرهنگ اقوام ایرانی را زنده نگه داشتند.
خبرگزاری مهر - گروه فرهنگ لوكیشن را باردیگر و چندباره مرور كردم، محال بود وسط شلوغی و ازدحام شهر و مغازه های درهم و برهم به جایی برسم كه چند ماهی انتظارش را می كشیدم. این محال، ممكن شد. به كوچه «فیات» كه رسیدم تصور نمی كردم به بن بست بخورم، اما بود. كوچه بن بست را با شك و تردید داخل شدم، بالاخره جلوی در ایستادم و زنگ را زدم، بله من وارد موزه عروسك ها شدم اینجا صدایی از همهمه بیرون و شلوغی نبود. اما شور، شوق و هیجان زیاد بود. عروسك های هر یك از اقوام در موزه خودنمایی می كرد، عروسك هایی كه روزها زمان برده تا در مجموعه جمع آوری شود، برخی از آنها در روستاهای دورافتاده ساخته می شوند و پیشینه طولانی دارند، عروسك هایی كه هر كدام داستان و افسانه ای را بر دوش می كشند. روزهایی كه برای ساختنش زحمت فراوان كشیده شده یا بسیار ساده و با امكانات كم ساخته شده اند. عروسك هایی كه به اعتقاد بعضی از پژوهشگران فرهنگی، دیگر تنها برای سرگرمی و تفریح كودكان نیستند بلكه فرهنگ، اعتقادات و باورهای یك قوم را زنده نگه داشتند. مدت های مدیدی این عروسك ها از یادها فراموش شده بودند اما با جمع آوری و احیای آنها و تعریف افسانه هایشان توسط مادربزرگان و ریش سفیدان نوع فرهنگ و باورها، پوششی كه زنان و مردان در آن دوران داشتند، شناسایی شد.
روزی شنیده بودم كه پیرزنی خراسانی با لیوانی یك مرتبه مصرف، نبات، آب، كبریت و پارچه سفید، عروسكی ساخت كه برای مشاهده كنندگان بسیار جذاب بود. نحوه ساخت آن اینگونه بود كه پارچه سفید را به صورت گرد به دور یك ظرف سست كشید، كبریت را به آب زد با قرمزی آن رژگونه كشید و با دود و سیاهی آن چشم و ابرو و دماغ را كشید و نبات را داخل آب حل كرد و به همراه موی بُز، موی عروسك حالت گرفت و این با كمترین امكانات عروسك ساخته شد. هر كدام از عروسك ها داستان هایی دارند كه برای بزرگ و كوچك جذاب هستند همانند عروسك های «چهارشنبه خاتون»، «شاماران»، «لال بهیگ»، «بی بی كُگ»، «دوتوك»، «بئون لكی»، «بوك» و… افسانه هایی كه یكی در گیلان سر از چاه برون می آورد و آرزوهای زنان و دختران را برآورده می كند، افسانه دیگری در یزد، راز و نیازها را برآورده خواهد كرد، عروسك بلوچی كه قصه زنی خوشبخت همراه با شوهر و فرزندانش است، افسانه كردی شاماران كه دوستی انسان و حیوان را روایت می كند. تمام این داستان ها از لحاظ فرم شناسی، هستی شناسی، زیبایی شناسی قابل تأمل هستند و برای همه انسان ها جذاب.
هر كدام از عروسك های موزه من را مجذوب خود كرده بود اگر می خواستم حق مطلب را ادا كنم باید ساعت ها می نشستم و داستان هر كدامشان را مرور می كردم و اطلاعاتشان را به ذهنم می سپردم. ردپای باورهای فرهنگی در عروسك های اقوام مثلاً «بوك» از عروسك های كرمانج، كه پوششی سنتی و چهره ای منحصر به فرد داشت. بر روی لباس های عروسك سوزن دوزی شده بود و لباس ها رنگی بر تن داشتند. در زمان قدیم زنان این عروسك را از یك تكه چوب و اضافه پارچه های لباس های خود برای كودكان می ساختند و معمولاً اجزای صورت عروسك را با نخ می دوختند. این عروسك ها به صورت كامل پوشش سنتی یك زن روستایی كرمانج را نشان می دهند و سربند مخصوصی هم دارند كه دختركان هنگام بازی با این عروسك ها و چرخاندن آنها، آوازی آهنگین را زمزمه می كنند.
عروسك هایی سنتی قومی با پوشش سنتی خراسان رضوی (روستای ازغند)، عروسك های قومی با پوشش سنتی عروس خراسان جنوبی (روستای چنشت)، عروسك های كُرد چوپان با تن پوش چوخا و كفش چاروق اسفراین (روستای سارمران) كه دست ساخت های زنان و ریش سفیدان روستا است و سالیان سال است برای كودكان ایجاد می شود از دیگر عروسك های مجموعه موزه عروسك ها بود. از دیگر عروسك های متفاوت و جذابی كه با همت خیلی از فعالان فرهنگی به ثبت ملی رسیده، «دٌهتولوك» است كه بدون چهره با پوشش سنتی هستند و در (بندرعباس هرمزگان) ایجاد می شود. دُهتو در زبان محلی به مفهوم دختر و لوك به مفهوم كوچك است. پوشش این عروسك ها از پارچه لباس عروس كه حریر نخی و خامه دوزی شده است كه پارچه سرخابی رنگی بعنوان یقه و یا گلوی عروسك در بالای آن دوخته می شود و برای گوشواره هایش مهره ریز قرمز كه با نخ گلابتون ساخته می شوند به عروسك سنجاق می شود. بعضی از این عروسك ها بدون چهره هستند چونكه سازندگان آنها معتقدند تنها مصور این عالم، خالق یكتا یعنی خداوند است و آنان بنابراین چهره كامل را بر روی صورت عروسك نمی كشند. نوع دیگری از عروسك های قشم مرد با پوشش سنتی دشداشه هستند.
عروسك های گودی در كابل به نام «عروسك های خانم و شاه» شناخته می شوند كه این عروسك ها در مراسم عروسی به كودكان هدیه داده می شود و از عروسك های قدیمی این منطقه به حساب می آیند. عروسك زن قزلباش با پوشش سنتی و مرد چوپان در استان گلستان (روستای رامیان) است كه لباس های محلی زیبایی بر تن دارند و نوع پوشش آنها بسیار جذاب است.
عروسك زن به نام بئون لكی (عروس پارچه ای) با پوشش سنتی در استان لارستان منطقه اوز، پوششی سنتی لار را دارد كه پیراهن های رنگارنگ بر تن دارند. عروسك قومی با پوشش سنتی مورد استفاده در مراسم حنابندان كه در منطقه «گاوبندی» استان هرمزگان ایجاد می شود.
عروسك های تاجمیر «دوتوك»، منطقه سربیشه در خراسان جنوبی و عروسك های عروس و داماد است كه سازندگان آنها اصالتاً بلوچی هستند. دوتوك ها با پشم گوسفند، موی بز و تكه پارچه ها ساخته می شوند، البته این مواد اولیه ساخت عروسك است اصلی ترین و مهم ترین بخش دستان پُر محبت و با عشق مادران و زنانی است كه «دوتوك» را می سازند و پارچه ها را به هم وصله وپینه می كنند. هر كدام از عروسك های دوتوك داستان و قصه ای جداگانه دارد كه بر روی تكه پارچه ای سفید داستان اش نوشته شده و به عروسك وصل شده است تا كسانی كه می خرند از قصه عروسك ها آگاه شوند.
عروسك قومی با پوشش زنان بلوچ (روستای سیریك، استان هرمزگان)، عروس و داماد با پوشش سنتی (زابل، سیستان)، عروسك های اهوازی از دیگر عروسك هایی هستند كه با پوشش سنتی هر منطقه ساخته می شوند و فرهنگ هر قوم را به زیبایی و سادگی به تصویر می كشد.
یكی دیگر از عروسك های معروف، عروسك باران خواهی گیلانی ها است كه بسیاری با اعتقاد به درخواست باران این عروسك ها را می سازند، عروسك های دیگری همچون چهارشنبه خاتون كه افسانه برآورده كردن آرزو و آوردن بركت را به نام این عروسك زدند از دیگر عروسك های معروف گیلان هستند. عروسك زن با پوشش سنتی زنان كُرد، (منطقه سنندج)، عروسك زن با پوشش سنتی (بادرود اصفهان)، عروسك زن سبد باف با پوشش عشایر ایل هوزمانن (كرمانشاه)، عروسك قومی به نام «بی بی كوگ» پوشش سنتی زرتشتی (استان یزد)، عروسك مادر و كودك با پوشش زنان عشایر شاهسون اردبیل، عروسك های خرم آبادی (لر) عروسك های بومی است كه با پوشش سنتی خاص نسبت به دیگر عروسك های تمایز زیادی دارند.
عروسك قومی لال بهیگ (لیلی) با پوشش سنتی شهركرد (چهارمحال و بختیاری) است كه سال ها بود به دست فراموشی سپرده شده بود اما با احیای آن و ثبت ملی باردیگر در خاطره ها زنده شد و در مجموعه های فرهنگی از آن یاد می كنند. این عروسك ها پوششی سنتی دارند كه بر روی لباس هایشان از پولك و مهرهای شیشه ای استفاده شده، سربند مخصوص منطقه را دارند و تورهایی از سر آنها آویزان است. بعضی از پژوهشگران فرهنگی معتقدند كه عروسك های لیلی نقش مهم و قابل توجه ای در نمایش ها و سنت های ماندگار فرهنگی داشته اند، چونكه در دوران قاجار یكی از شیوه مردمان آن استان برای ابراز نارضایتی شان به حكومت و شرایط خفقان جامعه، اعتراض هایشان را با عروسك و خیمه شب بازی منتقل می كردند.
در كنار تمایز فرهنگی، اصالت و زیبایی شناسی از دیگر تمایزهای عروسك های بومی و سنتی نوع ساخت و جنس آنها است كه بیشتر آنها طبیعی هستند و با طبیعت هم خوانی دارند و از دل طبیعت ساخته شدند. البته این عروسك ها كه نماد زندگی عشایری، قومی و ایلاتی بودند كم كم به فراموشی سپرده شدند و برای سال ها عروسك های بومی تقریباً از یاد رفتند كه زنان روستا، فعالان فرهنگی، خیلی از زنان هنرمند عروسك ساز و بعضی از پژوهشگران این حوزه در میراث فرهنگی شهرستان های مختلف ایران حامی احیای این عروسك ها شدند و هر كدام بستر و موقعیتی را فراهم كردند تا عروسك ها نه تنها به ثبت ملی برسند و در لیست میراث فرهنگی كشور قرار بگیرند بلكه زنده شده و به تولید انبوه برسند و به یاد همگان بیایند. باید كودكان و نسل آینده بدانند كه در گذشته های دور عروسك ها بسیار ساده و بومی ساخته می شده است كه گاهی با تلفیق یك چوب و دگمه یا سنگ، می توانست پیكره ای را شكل دهد، باید بداند همه چیز تنها به ظواهر و صورت های آرایش شده نیست. مسلماً عروسك نماد بسیار قدرتمندی برای انتقال فرهنگ و برقراری دیالوگ فرهنگی در بین ایرانیان و جهانیان است. مجموعه ای از این عروسك های بومی، سنتی، آئینی و اقوام ایرانی باید در دست كودكان و نوجوانان سرزمین مان باشد و به آنها آموزش همراهی كردن این عروسك ها داده شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب