مردم چگونه واژه سازی می کنند؟
به گزارش دست و هنر مزدک انوشه به شرح شیوه های واژه گزینی مردمی می پردازد، و در حالی به اینکه عمر واژه سازی به اندازه عمر زبان است، اشاره می کند که می گوید شیوه مردم و فرهنگستان زبان و ادب فارسی برای واژه سازی تفاوتی ندارد.
این زبان شناس و استادیار گروه زبان شناسی دانشگاه تهران در گفتگو با ایسنا، درباره واژه گزینی مردمی و همینطور تاثیر اهل زبان بر ماندگاری واژه ها اظهار نمود: باآنکه واژه سازی فرآیندی تخصصی است و به دانش، تجربه، شم و ذوق زبانی احتیاج دارد، اما از سویی پدیده ای است که پیوسته در گفتار روزمره اهل زبان رخ می دهد. همه ما در گفت وشنود روزانه مان مدام درحال واژه سازی هستیم. البته اغلب این واژه ها مدخل نمی شوند؛ یعنی نمی توانید آنها را در لغت نامه «دهخدا»، «سخن» و فرهنگ «معین» پیدا کنید.
وی در ادامه با بیان اینکه فرایند واژه سازی بسیار طبیعی رخ می دهد، اظهار داشت: این گمان درست نیست که فقط اهل فن و متخصصان حوزه های مختلف امکان دارد واژه بسازند؛ همه اعضای یک جامعه زبانی پیوسته درحال واژه سازی اند، اما خیلی از واژه های آنها ثبت و ضبط یا اصطلاحاً مدخل نمی شوند. وانگهی، خیلی از نوواژه ها یک مرتبه و فقط برای یک موقعیت خاص تولید می شوند که اصطلاحاً به آنها تک بارگونه می گویند؛ یعنی گونه ای که برای بافت زبانی ویژه ای ساخته شده است. البته گاهی هم برخی از این تک بارگونه ها بخت و اقبال پیدا می کنند و آن قدر به کار می روند تا مدخل می شوند و میتوان آنها را در لغت نامه و فرهنگ پیدا کرد.
انوشه با ذکر مثال اضافه کرد: مثلا «او در جشن روز گذشته آن کفش های سیاه قدیمی اش را پوشید»، در عبارت «کفش های سیاه قدیمی اش» هیچ واژه سازی ای رخ نداده، اما امکان دارد گوینده این عبارت را به واژه تبدیل کند و بگوید «کفش سیاه قدیمی»هایش را پوشید که بدین ترتیب، عبارت را به واژه‌ی مرکب تبدیل نموده و واژه سازی انجام شده. ساختار این واژه مرکب تفاوتی با ترکیب هایی مثل «چادرسیاه» یا «کفش کتانی» ندارد. از این اتفاقات در گفتار روزمره زیاد می افتد.
این زبان شناس همینطور ضمن اشاره به اهمیت واژه سازی بیان نمود: زبان فارسی در اصطلاح زبان شناسی یکی از زبان هایی است که به آن پیوندی - ترکیبی می گوییم، یعنی ما اجزاء تکواژی را به آسانی کنار هم می چینیم و از درون آن واژه جدید می سازیم. در واقع، زبان فارسی این مزیت ـ یا دقیق تر بگویم ـ این امکان را دارد که به سادگی بتوان در آن واژه سازی کرد.
مزدک انوشه اظهار داشت: ما بعنوان اهل زبان مدام در فرایند واژه سازی مشارکت می نماییم، از قدیم نیز، هم ادبا و هم عامه مردم چنین کرده اند (مراد از مردم هر کسی ست که به زبان فارسی سخن می گوید). زبان و به صورت خاص زبان فارسی، ابزارهای متفاوتی برای واژه سازی دارد که مردم از آنها استفاده می نمایند. به این ابزارها شگردهای و شیوه های واژه سازی می گویند. اما در زبان فارسی، به علت ماهیت رده شناختی آن، دو شیوه کاربرد بیشتری از بقیه دارند.
این مدرس زبان شناسی سپس با بیان اینکه شیوه فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مردم در واژه سازی متفاوت نیست، اظهار نمود: عموم مردم از شیوه ترکیب یا اشتقاق استفاده می نمایند. ترکیب یعنی چند واژه را کنار هم می چینند و از آن یک واژه‌ی مرکب می سازند، مثلاً «چادرسیاه» یا «سیاه چادر». در اشتقاق، به یک تکواژ، یک یا چند وند اضافه می کنند و واژه مشتق جدید می سازند، مثل «سفیده»، «سیبک»، «ناپاکی»، «دانشمند» و مانند آنها. گاهی هم اشتقاق و ترکیب را با هم در می آمیزند، مثل «درس خوانده» یا «برف پاک کن سازی».
او افزود: باآنکه از این دو شیوه بیشتر استفاده می شود، ولی امکانات واژه سازی فارسی منحصر به این دو روش نیست و اهل زبان شگردهای دیگری را هم به کار می گیرند. فرهنگستان هم از همه این شیوه ها در جای خود استفاده می نماید.
انوشه واژه سازی را به معنای گسترش دامنه واژگانی زبان دانست و بیان نمود: علاوه بر این دو روش، ما فارسی زبانان با وام گیری دامنه واژگانی مان را گسترش می دهیم؛ مثلاً «استکان» را از روسی گرفتیم، «پانسیون» را از فرانسوی و... گاهی هم واژه سازی همان گسترش دامنه واژگانی از راه بسط معنایی بوده، یعنی واژه ای را داشتیم و معنای جدید بارش کردیم. مثلاً اهل زبان می دانستند «سپر» و «رکاب» و «زین» چیست و آنها را در رزم و سواری به کار می بردند، حالا همین ها را برای قطعات مختلف خودرو و دوچرخه استفاده می نمایند. یا مثلاً «زیراکس» که یک نام تجاری است، از زبان دیگری وام گرفته شده و سپس با نوعی بسط معنایی، به فرآیند کپی کردن اطلاق شده است. پس فکر نکنیم واژه سازی یا گسترش دامنه واژگانی، یعنی اینکه حتما باید چند جزء زبانی را به هم متصل نماییم و واژه جدید بسازیم. فارسی زبانان با محدود کردن معنایی هم واژه سازی انجام می دهند. مثلاً، اغلب وسایل چوبی منزل مان چهار پایه دارند؛ اما مراد از «چهارپایه» نوعی وسیله‌ی خاصی است که دستخوش تحدید معنایی شده و به هر ابزار دارای چهار پایه، «چهارپایه» نمی گوییم.
او اضافه کرد: راه های دیگری هم هست که کمتر برای واژه سازی به کار می رفتند؛ اما فرهنگستان آنها را زایا کرده و مردم هم کم وبیش از آنها استفاده می نمایند، مثلاً آمیزه سازی یعنی بخش هایی از واژه هایی را می گیریم، با هم درمی آمیزیم و واژه تازه ای می سازیم. مثل «پیکان پژو»، ابتدا بعنوان یک واژه مرکب ساخته شد و سپس اهل زبان به جای آن، گفتند «پیکاژو». به این کار آمیزه سازی می گویند که فرهنگستان هم از این روش استفاده می نماید. گاهی هم اهل زبان با بریده سازی یک واژه جدید می سازند، مثلاً «زیست» در جمله «امتحان زیست دارم» با بریدن «زیست شناسی» یا «آز» با بریدن «آزمایشگاه» ایجاد می شود.
مزدک انوشه همینطور به گونه های دیگر واژه سازی اشاره نمود و توضیح داد: یکی دیگر از روش ها، سرواژه سازی است، که به تلفظ مستقل نام حروف آغازین چند واژه گفته می شود، یعنی حروف را تک به تک می گوییم، مثلاً در ریاضی «ب م م» یا در نظامی «ش م ر». یک نمونه قدیم تر هم «سین جیم» است به معنای «سؤال و جواب» یا «استنطاق». روش دیگر، سرنام سازی است که حروف آغازین را در مقام یک واژه تلفظ می نماییم. مثلاً «صمت»، «ناجا»، «هما» و... این ها شیوه هایی است که فرهنگستان در کنار ترکیب و اشتقاق و بسط معنایی، برای واژه سازی استفاده می نماید. علاوه بر این، چنان که پیشتر گفتم، فارسی این خصوصیت را دارد که ما با ساخت های نحوی واژه می سازیم، مثلاً «خودمتخصص پندار». از قدیم هم گروههای نحوی را به واژه تبدیل می کردیم و همچنان این شیوه در فارسی امروز توسط اهل زبان استفاده می شود و فرهنگستان هم از آن استفاده می نماید. «دیددرشب» این گونه ساخته شده است.
این زبان شناس ضمن اشاره به استفاده سعدی از این شیوه در نمونه‌ی «وارث باقلندران نشسته» و موارد مختلف دیگر، افزود: همه این ها شیوه هایی است که هم عامه مردم از آنها استفاده کردند و هم متخصصان و هم ادبا. اما فرهنگستان زبان این کار را به صورت علمی، مدون و آگاهانه پیش می برد، در حالیکه اهل زبان آنرا بنا بر شم زبانی شان انجام می دهند.
انوشه در ادامه ضمن اشاره به چگونگی کار فرهنگستان اظهار داشت: یک کار دیگر سترگ فرهنگستان هم این است که این واژه ها را در گنج واژه ای جمع آوری کرده و ازاین رو مثلاً وقتی می خواهد برای «اس ام اس» واژه بسازد، نگاه می کند به این گنج واژه تا ببیند مردم به آن چه گفته اند و چه برابرهایی در زبان فارسی دارد. در واقع فرهنگستان با اطلاع از این گنجینه واژگانی که اهل زبان آنرا به کار می بردند و در اختیار داشتن آن، واژه سازی می کند. اما از همان شیوه ها و امکاناتی استفاده می نماید که جامعه زبانی در واژه سازی به کار می گیرد. البته فرهنگستان بعضی از این شیوه ها را زایاتر کرده، مثلاً ممکن بود ما کمتر با درآمیختن بخش هایی از دو واژه، واژه جدیدی بسازیم؛ اما فرهنگستان در واژه سازی علمی این کار را زایاتر و زنده تر کرده. یک کار دیگر فرهنگستان هم این است که نظارت می کند تا آن چه در گروههای تخصصی ایجاد می شود، برخلاف اصول دستور زبان فارسی نباشد، از قواعد ساختواژی فارسی تخطی نشود، خصوصیت های آوایی و واجی رعایت شده باشد و خوش آهنگ باشد.
او افزود: طبیعتاً واژه سازی مردمی و واژه سازی در فرهنگستان، جدا از هم نیستند. فرهنگستان آن چه را به صورت طبیعی در زبان رخ می دهد، به شکل مدون، علمی و آگانه انجام می دهد و برای آن ضوابط مشخص کرده است. اقدام دیگر این نهاد آن است که هنگام معادل گزینی برای یک واژه، صورت های مختلف ترکیب و اشتقاق آنرا هم درنظر می گیرد. در واقع فرهنگستان برای خوشه ای از واژه های به هم پیوسته واژه سازی می کند.
مزدک انوشه در انتها واژه سازی را فرآیندی به درازای عمر خود زبان دانست و اظهار نمود: در آغاز کار واژه سازی توسط فرهنگستان اول با سیلی از واژه هایی که وارد زبان فارسی می شدند، مواجه بودیم و برای همین اگر نهادی چون فرهنگستان زبان نبود، امروزه حتی واژه هایی مثل «دانشکده» و «دانشگاه» را هم نداشتیم و مدام از کلمات بیگانه استفاده می کردیم. امکان دارد عده ای بپرسند مگر چه می شد که از همان واژه ها استفاده می کردیم؟ باید گفت وام گیری بیش از حد از زبان های بیگانه، به زبان مادری مان صدمه می زند و گنجینه‌ی واژگانی آنرا ضعیف می کند؛ ضمن اینکه زبانی که به وام گیری خو کرده، به تدریج بخشی از امکانات و ابزارهای واژه سازی خویش را از دست می دهد. واژه سازی علمی در فرهنگستان الگوهای مختلف تولید واژه را زنده نگه داشته تا با آنها واژه های دیگری ساخته شوند.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب